AZTEKAR ZIBILIZAZIOA

Aztekak edo Mexikak XIV. mendetik aurrera Erdialdeko Amerikan garatu zen herri bat izan ziren.

Badirudi 1300 urtearen inguruan, Aztekak gaur egungo Mexikoren iparraldetik

ertameriketara heldu zen talde bat zirela. Herri behartsu eta atzeratua zen, eta hau dela eta inguruan jada ezarrita zeuden tolteka jatorrizko biztanleek ez zituzten begi onez ikusten. Mesprezu hau eragozteko, aztekak bertako kultura eta ohiturak hartzen hasi ziren.

1325ean bere hiria, Tenochtitlan (gaur egungo Mexiko Hiria) sortu zuten. Texkoko aintzirako uharte txiki batean ezarri zen hasiera batean, baina Mexikar herriaren garapenarekin, garaiko hiririk handienetarikoa izatera heldu zen, 200.000 eta 250.000 arteko biztanlegoarekin. Aztekak inguruko herri aurreratuenen kultura bereganatuta zuten eta indar militar garrantzitsua bihurtu ziren. 70 urtetan zehar luzatu ziren guden ondoren, ertameriketako inperiorik handiena izatera heldu ziren.

Inperioaren gorakada Tlakaelelen enperadoreari esker izan zen gehienbat. Azteken historia eta erlijioa berridatzi zituen, giza sakrifizioen eta bake garaian ere indar militar handiaren beharra ezarri zituen. Herri borrokazale bilakatu zen Azteka, inguruko herriak menderatu zituzten indarrez eta bere konkistak gaur egungo Guatemalaraino heldu ziren, herri gutxik jasan ahal izan zuten inperioaren indarra. Gudari sutsuak zirenez herrialde ugari konkistatu zituzten. Baina, herrialde horiek armengatik bereganatu eta mantendu zituztenez, matxina ugari izan zituzten.

Aztekar inperioa ez zen estatu bateratu bat; konkistatutako herriak enperadoreari zergak ordaintzeko beharra zuten soilik, eta horregatik segituan desegin zen espainiarrek inperioa erasotu zutenean. Boterea hautazko monarkia gisa antolatu zen. Kontseilu batek enperadorea aukeratzen zuen, eta gero honi botere absolutua ematen zitzaion.

Aztekar gizartea eta ekonomia.

Enperadore handia zen agintari nagusia; haren ondoren, gizarte maila gorenean, nobleak zeuden, pilpitinak ; gudari gisa hezten zituzten. Maila bat beherago herri xehea zegoen, nekazari, eskulangile, soldadu eta abarrez osaturiko gizarte taldea: mazehualtineak. Maila horren barruan abantaila bereziak zituzten merkatariak edo potxtekak zeuden. Azkenik, gizarte maila guztien azpian esklaboak edo tlakoltineak.

Esklaboen klasea garrantzitsua zen gizartean, nekazaritzan eta haien jabeen zerbitzura lan egiten zuten. Esklaboak bere borondatez saltzen zuen bere burua, eta bere eskubideak zituen: bere seme-alabak ez ziren jaiotzez esklabotzat jotzen, ezin zituen tratu txarrak jasan ezta beste jabe bati saldua izan ere, berak ere esklaboak eduki zitzakeen eta bere askatasuna lor zezakeen jabearekin ezkonduz gero edota bere salmentaren prezioa ordainduz gero.

Ekonomia nekazaritzan oinarritzen zen. Hala ere, merkataritzak garrantzi handia zuenez, azoka handiak antolatzen zituzten.

Aztekek zerua ikertzen zuten eta eguzkia eta ilargiaren mugimenduan oinarrituta zeuden egutegiak osatu zituzten. Egutegiak garrantzi handia zuen beraien bizitzan, nekaritza jarduerak, jaiak eta erritoak antolatzeko. Bi egutegi zituzten: 260 egunekoa bat eta 365koa bestea.

Erlijioa, Jainkoak eta errituak.

Quetzalcoatl (suge lumaduna), Tescatlipoca, Huitzilopochtli eta Tlaloc ziren herritarrentzat jainkoa gogokoenak.

Erlijioak menderatzen zuen dena. Politeistak ziren eta beraien toki sakratuetan jainkoen harrizko irudiak zituzten., jainkoen artean garrantzitsuenak gerraren jainkoa eta ongiaren jainkoa izan ziren, haien jainkoentzat mailakaturiko piramide formako tenpluak eraiki zituzten eta giza-sakrifizioak egiten zituzten.

Erlijio egitura konplexua zuten aztekek, hainbat jainko eta jainkosa zituzten Huitzilopochtli izenekoa zuten goreneko mailan, eguzkiaren gerlaria.

Aztekek uste zuten beste lau mundu edo lau “Eguzki”- izan zirela bizi ziren hura baino lehen, eta jainkoek eragindako hondamendi naturalengatik desagertu zirela lauak. Laugarren “Eguzkia” desagertu zenean berriro elkartu ziren jainko guztiak bosgarrena sortzeko. Eguzkia abian jartzeko jainkoek egin zuten lehen sakrifizioa, haren ordainez giza sakrifizioak egin behar izan zituzten aurrerantzean, eguzkia bizirik mantendu nahi bazuten. Horren arabera, jainkoak ordain bezala giza sakrifizioak eskatzen zituen, eta hauek ukatzen bazitzaizkion, eguzkia zeruan zehar mugituko zen eta betiko desagertu. Uste denez, urtero 20.000 pertsona sakrifikatzen ziren Huitzilopochtli eta beste jainko batzuen omenez. Sakrifizio nagusia bihotza, artean taupadaka ari zela, erauztea zen. Gerrak jainkoak eginiko eskariak ziren. Izan ere, hauen helburua presoak lortzea zen, ondoren, jainkoarentzat sakrifikatzeko.

HUITZILOPOCHLI, gerraren jainkoa eta Eguzki jainkoa aldi berean. Oso jainko odoltsua zen eta giza opari asko eskatzen zituen. Gainera, iluntze guztietan hil egiten zen hurrengo egunsentian berriro ere birjaiotzeko.

TEZCATLIPOCA, gerraren jainkoa, gaiztakeriaren eragilea eta gizontasunaren zaindaria. Jainkoa ase ezina zen eta gaztetxoen odol gordina eskaini ohi zioten herritarrek haserrea baretzeko.

QUETZALCOATL, suge lumaduna, zintzotasunaren jainkoa, ongilea eta zibilizatzailea, eta, gauza harrigarria, giza sakrifizioen aurka zegoena. Jakinduria sinbolizatzen zuen eta haren izenean ospatutako jaiak oso atseginak ziren. Tximeletak, sugeak, txoriak eta janariak ziren Quetzalcoatl-i gustatzen zitzaizkion opariak.

TLATOC, euriaren jainkoa, haurrak eskaintzen zitzaizkion, euria egitea behar zenean. Nekazaritzatik bizi ziren aztekek, hortaz, garrantzi handia ematen zioten Tlaloci.

Hil ondoren beste bizitza bat zegoela sinesten zuten, eta bizitza hori aurrekoan izandako bizimoduaren araberakoa eta heriotza motaren araberakoa izango zela: adibidez, borrokan hildako soldaduak eta erditzean hiltzen ziren emakumeak, Hiritzilopotxliren paradisura joaten ziren, hau da paradisuetan ederrenera joaten ziren.

Pilota jokoa

Azteken eta Mexikoko beste kulturetan garrantzi gehien zuten jolasak pilota-jokuak ziren. Zenbait lekutan pilota-jokuan aritzeko zelaiak eraiki eta prestatzen zituzten. Zelai haietan, harrietan egindako erliebeak agertu dira, jokoaren eszenak azaltzen dituztenak. Kautxozko pilota handi eta solido batekin jolasten zuten. Kirol hau banakakoa edo taldekoa izan zitekeen. Gainera, babesgailu konplexuak erabiltzen zituzten aldaka, ipurdi, belaun zein buru edo eskuetan, esaterako, larru eta egurrezko gerriko zabalak, eskularruak eta kaskoak. Hala ere, jokoa nahiko arriskutsua zen, pilotaren pisua eta abiadura zela eta. Baloiaren esanahia “Eguzkia” zen, beraz, ezin zitekeen lurrera erori. Hori dela eta, jokua etengabeko mugimenduan aritzen zen. Joku-pilota ez zen kirol lehiaketa bat besterik, galtzaileak erahilak izango baitziren. Hau da, talde galtzailearen kapitaina giza-sakrifizioetarako erabiliko zen. Ondoren, irabazleen kapitainak edo apaizak, galtzailearen bihotzean laban bat sartzen zuen.