JOKO OLINPIKOAK

Sorrera

Lehendabiziko Joko Olinpikoak K.a. VIII. mendearen inguruan egin ziren eta sorrera Grezia klasikoan kokatzen da, Olinpia eskualdean. Hortik dator Joko Olinpiko edo Olinpiada izena. Sentsu erlijiosoa zuten, eta lau urtez behin jokatzen ziren Zeus jainkoaren omenez. Jokoan ziren bitartean, bestalde, gerrak albo batera uzten ziren. Bake honek sei hilabete irauten zituen, 3 jokoen aurretik eta 3 jokoen ondoren. Hiru aldiz apurtua izan zen bake sakratua. Arazo horri aurre egiteko, bakea errespetatzen ez zuten partaideak Joko Olinpikoetatik kanporatuak izaten ziren betiko. Greziako Estatu-Hiri guztietako (Atenas, Rodas, Esparta, Korinto, Tebas...) atletek hartzen zuten parte, eta irabazleak heroi bilakatzen ziren.

Partaideak

Kirolarien artean ez zen emakumezkorik onartzen eta, emakumeren bat izatekotan, hil egiten zuten. "Parte hartzaileak gizonezkoa, heleniarra eta librea izan behar du: ez esklaborik ezta atzerritarrik ere ez da onartuko Joko Olinpikoetan". Horrela zioen parte hartzeari buruzko araudiak. Entrenamenduetara biluzik joan ez ezik, lehiaketetara ere biluzik joan behar ziren. Greziarrek gorputz biluzia ederra zela uste zuten eta barruko edertasuna islatzen omen zuen.

Joko Olinpikoetan parte hartzeko betebehar nagusiak ondorengoak ziren: greziarra izatea, librea, legezko semea eta legez aurkako ekintzarik egin ez izana. Hasiera batean Peloponesoko biztanleek hartzen zuten parte. Geroago beste greziar hirietako biztanleei uzten zitzaien parte hartzen eta, XL. olinpiadatik aurrera, beste kolonietako biztanleei parte hartzeko baimena eman zieten.

Probak

Lasterketak: Estadioaren inguruan egiten ziren, norabide zuzena jarraituz. Lau lasterketa mota zeuden: Abiadura proba, bi estadiaren proba: zelaia zeharkatu behar zen joan-etorrian, 24 estadioaren lasterketa: erresistentzia lasterketa zen eta 12 joan-etorri egiten ziren zelaian eta hoplita lasterketa, korrikalariek bi edo lau zelaien distantzia egiten zuten, armadura zeramatela.

Zaldi probak: Zalditokian (hipodromoan) egiten ziren probak. Bi motakoak izan zitezkeen: kuadriga lasterketak eta zaldi lasterketak.

Borrokak: Borroka arloan hiru kirol mota zeuden: boxeoa, borroka eta pankrazioa. Boxeoan borrokak hainbat "round" zituen, baten bat lurrera erori arte. Borrokan, borrokalariek, zutik eta esku biluziekin borrokatzen zuten. Pankrazioan, borroka maltzurra zen, odolez beterikoa. Ez zegoen araurik, dena balio zuen. Batzuetan, borrokalariren bat hilda suertatzen zen.

Pentathloia: Bost probatan sailkatzen zen: Luzeera jauzia, disko jaurtiketa, jabalina jaurtiketa, lasterketa eta borroka. Pentathloia kirol konplexuena zen eta, beraz, irabazlea gizon eredugarritzat hartzen zuten. Atletak eliminatzen joaten ziren azken biak borrokatu eta bukatu arte.

Urteak pasa ahala, Joko Olinpikoak garrantzi handia hartzen joan ziren. Ez zuten sari materialik, ohorea eta ospea baizik. Objektu sinboliko bat ematen zieten. Irabazleak, beren hirietara bueltatzerakoan heroitzat hartzen ziren. Hasiera batean ez ziren atleta profesionalak. Gehienak dirudun familietatik zetozen, baina bazeuden beste batzuk gizarte maila apalekoak. Denboraren poderioz, partaide ia guztiak profesional bihurtzen joan ziren.

LA ANTIGUA GRECIA

ALEJANDRO MAGNO

EL CRACK DE 1929 Y LA GRAN DEPRESIÓN

THE BALL (MOZANBIKE)

LEONARDO DA VINCI Y SU CÓDIGO DE VIDA

SORGINAREN TXABOLA TRIKUHARRIA

irudiak: Jokin Leniz

1917: UN AÑO, DOS REVOLUCIONES

TUTANKAMONEN HILOBIAREN SEKRETUAK

Tutankamón (K.A.1372 - 1354) XVIII. dinastiako faraoia da. Ez dago argi nortzuk izan ziren bere gurasoak horren inguruko hainbat hipotesi baitaude.

Hipotesi ezagunenaren baten arabera, garai hartan faraoia zen Akenaton handiak eta bere emazteak, Nefertitik, 6 alaba izan zituen. Akenatonek oinordeko bat behar zuenez, Nefertitik esklabu bat aukeratu zuen bere senarrari oinordekoa eman ziezaion. Esklabu horrek Kiya zuen izena eta Tutankamon erditzean hil zen.

Tutankamonek bederatzi bat urte zituela Akenaton faraioa hil egin zen eta Tutankamon Egiptoko faraoi berria bilakatu zen. Tutankamon haurra zen bitartean Egipto Ay-k, Nefertitiren aitak, eta Horemheb-ek, Egiptoko armadako generalak, zuzendu zuten.

Tutankamonek Egiptoko gobernuan aldaketa garrantzitsuak egin zituen: bere agintaritzako 3. edo 4. urtean Aintzinako erlijioa ezarri zuen, Amon jainkoa gurtzen zuen erlijioa, eta Egiptoko hiriburua berriz ere Tebas-ko herrian finkatu zuen.

Tutankamon 19 bat urterekin hil zen, beraz esan genezake Tutankamonen agintaritzak hamar bat urtez iraun zuela. Gaur egun ere, ez dago argi nola hil zen Tutankamon hainbat hipotesi baitaude.

Lehenengo hipotesi baten arabera, historialariek pentsatu zuten Tutankamon tuberkulosia edo antzeko gaixotasunen batengatik hil zela. Momia aztertzen hasi ahala pentsatu zuten agian kolesteroleko arazoak izan zirela bere heriotzaren arrazoia, baina momiari x-izpien azterketa egin ostean konturatu ziren burezurrean golpe bat eta koagulua zituela eta hanka bat hautsita zuela, horrekin ondorioztatu zuten seguraski bere gobernua lortzeko buruan jota hil zutela eta historialariak momia hilobitik ateratzerakoan hautsiko ziotela. Hala eta guztiz ere, beste ikerlari batzuk pentsatzen dute ehizan zebilela gurditik jausi, buruan golpea hartu eta hanka apurtu ondoren zaurien ondorioz hil zela.

Faraoi baten ehorzketaren berri zabaltzen zenean lapurrak altxorra aurkitzeko prestatzen ziren, eta kasu batzuetan, altxorra lapurtzeaz gain faraoiaren momia ere suntsitu egiten zuten. Triskantza horiek ikusirik, apaizek suntsitu gabeko momiak bildu eta ezkutuan gorde zituzten beste leku batzuetan.

Tutankamonen hilobia izan zen, hain zuzen, lapurreta horiei ihes egitea lortu zuen errege hilobi  bakarra eta horregatik da ezaguna Tutankamon handia, bere hilobian aurkitutako altxorra baita orain arteko altxorrik handiena eta osoena. Baina egia esan Tutankamonen hilobia Erregeen Haraneko hilobirik txikienetariko bat zen. Itxura denez lapurrek hilobiaren pista galdu eta ez ziren hilobia aurkitzeko gai izan, Tutankamon Egiptoko historiako faraoi ezagunenetako bat bilakatuz.

Badirudi, milaka urte beranduago ere, arkeologia-indusketa garaian, beste hilobi bat induskatzean indusketa horretako harriak Tutankamonen hilobiaren gainean erori zirela eta horregatik ezin izan zutela berandu arte aurkitu. Aurkikuntza hori Howard Carterrek egin zuen 1922. urtean.

GALDERAK:

1) Nortzuk izan ziren Tutankamonen gurasoak?
2) Zer egin zuen faraoia izan zen bitartean?
3) Nola hil zen Tutankamon? Zenbat urte zituen?
4) Noiz eta nork aurkitu zuen hilobia?
5) Nolakoa da Tutankamonen hilobia? Zer aurkitu zuten barruan?

MEZENAS FAMILIA BAT: MEDICITARRAK

Lorenzo Medici-ren erretratoa (Rafael Sanzio)

Medicitarrak eragin eta botere handiko Florentziako familia bat izan ziren. Familia honetakoak, hiru Aita Santu, Florentziako agintari ugari eta Frantzia eta Ingalaterrako errege etxeetako kideren batzuk izan ziren. Italiar Errenazimendua abiarazten ere lagundu zuten. Familiaren hasierako boterea, banketxeetatik sortu zen.

Medici Banketxea, Europako oparo eta errespetatuenetako bat izan zen. Oinarri honekin, botere politikoa hartu zuten, lehenik Florentzian, eta, ondoren, Italian eta Europa osoan.

Joan Medicik, familiako lehen bankaria izan zenak, florentziar gobernuaren gaineko familiaren eragina hasi zuen, baina Medicitarrak errepublikako gobernari bihurtu ziren 1434.ean.

Medicitarren lorpenik handienak, artea eta arkitekturaren arloetan izan ziren, eurek erabili zituzten talentuak, gaur egun, garai kultural hartako erreferentzia nagusiak dira.

Joan Bicci Medicik, familiako lehen mezenasa izan zena, Massacciori lagundu zion. Kosme Medicik, artista nabarmenak babestu zituen, Donatello eta Fra Angelico horien artean. Lorentzo Medici bere gaiaiko artisten babesle handia izan zen. Medicitarren "lorpenik" nagusiena historian zehar, Michealgelo izan zen, lan batzuk egin zituena familiako kide ezberdinentzat. Arkitektura lanen kontratistak eta mezenas artistikoak izateaz gain, Medicitarrak, bildumagile porrokatuak ere izan ziren.

Arkitekturari dagokionez, Florentziako zenbait eraikin aipagarriren arduradunak dira,Uffizi Galeria, Pitti jauregia eta Medici-Ricardi jauregia kasu.

Errenazimenduko jauregi bat: Florentziako Medici-Ricardi jauregia

Medici-Ricardi jauregia Michelozzo arkitektoari egiteko eskatu zion Kosme Zaharrak, Medicitarren patriarkak. 1444. eta 1460. urtean bitartean eraiki zuten. Laster bihurtu zen Errenazimenduko jauregien eredu, eta eraikuntza zibil ugaritan imitatu zuten Florentzian eta Italiako beste hiri batzuetan.

Medicitarrek jauregia arte berriaren erreferentzia izatea nahi zuten. Horretarako, arkitektura eta beste arte-diziplina batzuk uztartu zituzten: maisu errenazentista onenek egindako margolan eta eskultura ederrez dekoratu zuten jauregia.

Hormen dekorazioa Gozzoli margolariak egin zituen. Eszena erlijioso bat adierazten du, baina azaltzen diren pertsonaiak Medici familiako kide nagusiak dira.

David, Donatelloren lana. Jauregiko patioan zegoen eskultura, 
Quatrocentoko eskultura ospetsuenetako bat.

JOHANNES GUTENBERG, INPRENTA MODERNOAREN ASMATZAILEA

Johannes Gutenberg alemaniarra jotzen da inprenta modernoaren asmatzailetzat. Inprenta modernoa asmatu aurretik oso zaila zen liburuen zabalkundea.

Eskuizkribuak ziren, eta eskuz kopiatzen ziren monasterioetan. Kopiatzaile on batek, gehienez, jatorrizkoaren bizpahiru orrialde kopiatzen zituen egunero. Kopia horiek elite bati bakarrik iristen zitzaizkion, oso garestiak baitziren. Ezagutza akademikoa boteretsuen esku zegoen, eta bestelakoa ahoz transmititzen zen, herri xehea analfabetoa zelako. Hori guztia irauli zuen alemaniarrak.

XV. mendean, Gutenberg Alemanian jaio zenean, liburuak-eta inprimatzeko bi teknika ziren nagusi Europan: grabatua eta xilografia. Biak, xilografia apur bat gutxiago, motelak ziren. Ez dakigu teknika horietaz zerbait ikasi zuen txikitan edo gaztetan. Zer ikasi zuen ere ez dakigu, egia esan. Aita merkatari aberatsa zuen, eta monasterio batean hasi zen ikasten semea.

Europako ekonomia, XIV. mendeko krisia eta gero, indarberritzen ari zen, bai eta unibertsitateak berpizten ere. Liburu-eskaera, batez ere ama-hizkuntzan idatzitakoena, handitzen ari zen, baina liburuak inprimatzeko era geldoa eta garestia zen. Teknikak hobera egin behar zuen. Merkeagoa eta bizkorragoa behar zuen izan.

1446an Estrasburgotik bere jaioterrira itzuli zen Gutenberg, Mainz-era, eta enpresa bat zabaltzeko bazkide diruduna aurkitu zuen. Liburuak egin nahi zituen. Ordura arte, adibidez, egur-plantxa batzuk erabiltzen zituzten horretarako, eta Gutenberg metalezkoak erabiltzen hasi zen, sendoagoak. Lekuz alda zitezkeen hizki mugikorrak baziren lehendik, baina egurrezkoak hauek ere. Berunezkoak sortu zituen berak. Ardogileek erabiltzen zuten dolare bat ere eraldatu zuen orrialdeak hobeto inprimatzeko. Tinta ere hobetu zuen. Gutenbergen lehen inprimakiak administrazio-testuak izan ziren, aita santuaren aginduak, eta latinezko gramatika bat.

GUTENBERGEN LATINEZKO BIBLIA

1451 aldera Gutenbergen tailerra latinezko Biblia egiten hasi zen, eta soilik hiru urte behar izan zituen 180 ale egiteko, hizki gotikoz eta irudi ezin ederragoz hornituta. Eta inportanteena: 180 aleak berdin-berdinak ziren. Harrituta utzi zuen Europa osoa, baina zor handiak zituen bazkide dirudunarekin, eta honek epaiketara eraman eta lan-tresna guztiak eta Bibliaren gaineko eskubideak lortu zituen. Langile bikaina zen Gutenberg, baina negozio-gizon ez hain ona.

Hurrengo 50 urtean historia osoan ordura arte baino liburu gehiago inprimatu ziren. Luterok, adibidez, Bibliaren itzulpenaren 500.000 ale eginarazi zituen, eta herri xehearen alfabetatzeak ere aurrerapauso handia eman zuen.

Gutenbergek inprimatzaile izaten segitu zuen Biblia egin eta gero. Europan saiatu zen liburuei lotutako hainbat egitasmo burutzen, baina ez zuen bizitzeko adina ateratzen. Behartsu, hil baino hiru urte lehenago pentsioa kobratzen hasi zen, diru-apur bat. 1468an hil zen.

LEONARDO DA VINCI, HUMANISTEN EREDU

Humanistek jakin-min handia zuten. Denetatik jakin nahi zuten; ez zuten gai jakin bateko espezialistak izan nahi, jakintsu izan nahi zuten. Egia bilatzeraren aldekoak ziren, arrazoia eta esperientziaren bidez. Bere kabuz ikertzen zuten eta emaitzak eztabaidatzen zituzten. Humanisten iritziz gizakia zen munduaren erdigunea, eta hura aztertzeari ekin zioten. Humanisten iturriak Antzinako literatura, filosofia eta artea zen; Grezia eta Erromako kultura berreskuratu nahi zuten. Intelektualak, filosofoak, zientifikoak, teologoak edota artistak izan ziren humanistak.

Leonardo garai guztietako margolari onenetarikotzat jotzen da. Eta gainera, zientzialari bikaina ere izan zen. Giza anatomia ikertu zuen. Optikan aditua izan zen eta giza begia xehe-xehe aztertu zuen. Hainbat aurkikuntza egin zituen geologian, metereologian eta hidraulikan, mareak eta ilargia aztertu zituen. Ingeniari aparta izan zen. Era guztietako makinen diseinuak egin zituen; hala nola, tresta militarrak, prototipo hegalariak, etab. Musikari bikaina ere izan zen, eta inprobisatzeko gaitasun handia zuen.

Gaztetan, Florentziara

Leonardo da Vinci 1452an jaio zen, Vinci herrian, Florenziatik gertu. Hiri horretan ikasi zuen, Italiako gune intelektuala eta Humanismoaren sorlekua, alegia.

Leonardo aberats baten seme ez-legitimoa zela kontu jakina da, baina ez dakigu asko bere haurtzaroaz. Nerabe zela, Florentziako Verrochio urregile, eskultore eta margolariarekin hasi zen ikasten. Ordurako oso ondo marrazten zuen Leonardok. Behin bien artean egin zuten koadro bat: maisuak hasitakoa Leonardok bukatu zuen. Gauza asko ikasi zituen maisuarekin: kimika, mekanika, matematika, larrua eta marmola lantzen. Leonardok adimen eta sormen handia zituela erakutsi zuen hainbat arlotan

Milandik Veneziara

Florentziatik Milanera joan zen Da Vinci, eta bertan Sforza dukeari eskaini zizkion bere zerbitzuak. Beretzat egindako lanen artean, Milango Santa Maria delle Grazie monasterioan dagoen Azken Afaria fresko famatua margotu zuen. 3 urte eman zituen lan hau egiten eta ez omen zuen trukean dirurik jaso.

Garai hartako gerra-giroan, Da Vincik armak diseinatzen zituen, besteak beste, Sforza dukearen konfiantza irabazteko eta honek gorteko ingeniari izendatu zuen. Denetik egiten zuen: festak antolatu, antzerkirako dekoratuak egin, dekoratuak aldatzeko tramankuluak sortu, erretratuak egin, hiriak hobetzeko planoak diseinatu, akademia bat sortu, Arno ibaia itsasoarekin lotzeko proposamena aurkeztu… Baina 1499an, frantsesek Milan hartu zuten eta Leonardok Veneziara egin zuen ihes.

Gioconda

Mona Lisa edo Gioconda izenez ezagutzen dugun margolana da Leonardo Da Vinciren artelanik ezagunena. Bertan agertzen den emakumearen inguruan hipotesi asko daude eta adostasun gutxi.

Zalantzarik ez dago, ordea, artearen historia osoko margolanik ospetsuenetako bat dela esateko. Margotu zenetik, inspirazio-iturri izan da, eta margolanaren ospea areagotu egin zen lapurtu zutenean, 1911ko abuztuaren 21ean. Handik bi urtera berreskuratu zen eta Florentzia, Milan eta Erroman erakusgai egon ondoren, Parisko Louvreko museora itzuli zuten.

Bertara ikustera doan jendearentzat harrigarri samarra gertatzen da Mona Lisa, bere tamaina nahiko txikia delako (77 x 53 cm).

Ondorengo lanak eta azken urteak

1505ean, txorien hegaldiak ikertzen hasi zen, gizakia hegan ikusi nahi zuelako italiarrak.
Hilotzak disekzionatzen zituen, autopsiak egiteko edo gizaki-organoak marrazteko, baina Leon X.a Aita Santuak debekatu egin zion disekzioak egitea.

Artista handiak osasun-arazo larriak izan zituen bere azken urteetan, eta horien artetik latzena jasan zuen paralisi-mota bat izan zen, pintatzeari uzteko arrazoi nagusi bihurtu zena. 1519ko maiatzean hil zen Da Vinci, Amboiseko Clos Lucé jauretxean, Frantzian, 67 urte zituela.

ANTZINAKO EGIPTOKO ERLIJIOA

Antzinako herri gehienek bezala, egiptoarrek, hasieran, gertakari eta fenomeno naturalak jainkotzen zituzten. Gerora, jainko horiek gizaki edo animalia formak eman zituzten, eta gehienean, erdi gizaki eta erdi animalia irudikatzen ziren. Erlijio egiptoarra politeista zen, hau da, jainko eta jainkosa asko zeudela sinesten zuten eta tenpluetan gurtzen zituzten errito eta otoitz korapilatsuen bitartez. Hasieran, hiri bakoitzak bere jainko nagusia zeukan baina, erreinua batzean, tradizioak nahasi egin ziren.

Jainko nagusiak Ra, Anubis, Osiris, Isis eta Horus ziren. Egiptoarrek, gainera, Nilo ibaia eta animalia batzuk gurtzen zituzten, katuak, behiak eta krokodiloak adibidez.

Egiptoarrek sendo sinesten zuten hilezkortasunean (heriotzaren osteko bizitzan). Uste zuten bigarren bizitza lurreko bizimoduaren oso antzekoa zela, eta horregatik, pertsonen hil osteko bizitza posible izateko, arimak derrigorrean gorputzean hartu behar zuen babesa, beraz, behar-beharrezkoa zen gorpua ez usteltzea. Horregatik, gorpua momifikatu eta sarkofagoan gordetzen zuten. Momifikazio prozesuak honako hauetan zetzan: gorpuaren erraiak atera, “natron” izeneko gatzetan egun batzuetan sartu ondo lehortzeko hezetasuna galduz, ondoren kanope izeneko ontzieten sartzen zituzten errainak, gorpua olioekin eta ukenduekin busti, eta berriz ere baltsamoekin bete, gorpua ondo kontserbatzeko. Momifikatzeko eta baltsamatzeko modu desberdinak zeuden eta hildakoaren maila sozialaren araberakoa izaten zen.

Bigarren bizitzan, gorputza kontserbatzeaz gain, lurreko bizitzan izan zituen erosotasunez, objektu eta jabetzaz inguratzen ziren egiptoarrak. Egiptoar xumeenak, nekazariak esaterako, objektu gutxiagorekin lurperatzen ziren, lurreko bizitzan jabetza gutxiago baitzituzten, eta ehorzketak ere xumeagoak ziren. Bestalde, agintari aberatsen ehorzketak luxu handiagokoak izaten ziren, eta, barrualdean, hildakoaren bizimodua, aberastasunak, esklaboak eta abar irudikatzen ziren, eskultoreen eta margolarien lanen bidez.

Osirisen epaiketa

Hildakoarentzat gertaerarik garrantzitsuena da, egiptoar mitologiako sinesmen multzoaren barnean.

Anubisek hildakoaren izpiritua gidatzen zuen Osiris jainkoaren auzitegira. Anubisek, magikoki ateratzen zuen Ib delakoa (bihotza, kontzientzia eta moralitatearen ikur dena) eta balantza batetako platertxoetako batean jartzen zuen. Iba, Maaten lumarekin kontrapisatua zen (Egia eta Justizia Unibertsaleren ikurra), beste platertxoan jartzen zena.

Bitartean, jainkoek osatutako epaimahai batek, bere lehengo jarrerari buruzko galderak egiten zizkion, eta, erantzunen arabera, bihotza pisuz igo edo jaisten zen.

Epaia: Epaiketaren amaieran, Osirisek bere epaia ematen zuen:

Hau baiezkoa bazen, bere Ka (arima) momiarekin elkartzera joan zitekeen, Aja eratu eta betirako bizi. Baina epaia ezezkoa bazen, hilaren Iba Ammiti botatzen zitzaion hilen irenslea (krokodilo burudun, lehoi beso, gorputz eta kimadun eta hipopotamo hankadun izaki bat), hildakoarekin amaitzen zuena. Hau, bigarren heriotza bezala izendatzen zen, eta, hildakoarentzat, bere hilezkortasunaren amaiera zen.

MESOPOTAMIAKO ARTEA

ERRUSIAR IRAULTZA ARGAZKIETAN